Sanat Neyi Anlatır

Mutlu Erbay

Tarihöncesi dönemden beri toplumlar, yapıtlar (rölyef, mimari, hey­kel, resim) ortaya koymuşlardır. Bu yapıtları inceleyen ve araştı­ran çalışmalar, tarihöncesi dönem, krallıklar dönemi ve demokrasi ile yönetilen dönem olarak üçe ayırmaktadır. Tarihöncesi dönem olan neolitik çağın başlarına kadar olan dönemde, düzenli bir devlet yöne­timinden söz edilemez; kurum, meslek, kent kurulamamıştır. Krallık­lar dönemi ise M.Ö. 5000 yıllarında başlar. Nil boylarında, Mezopotam­ya ovalarında kentler kurulur. Toprak işlenir, insanlar yavaş yavaş topraklarını korumaya ve sahip çıkmaya başlar. Burada yönetici fira­vun dini yönetimin, mimarinin ve sanatın hâkimi ve yönlendiricisi po­zisyonuna yerleşir. Küçük heykelcikler, tapınak süslemeleri, mimari planlar, tapınaklar için kap kaçak, dokumalar, heykel, rölyefler, dini amaçlı ve firavuna hizmet için yapılmıştı. Bazı şehirlerin etrafı surlar­la çevrilir. Yönetici, toplumun sahibi ve egemenidir.

Uruk şehir kültürü bu tarzda ilk kurulan şehir devletlerindendir. Sınır­ları Mısır, İran gibi devletleri, bugün içinde bulunduğumuz toprakları da içine alan, oldukça geniş bir alana sahiptir. Gılgamış Destanı'nda anlatıldığı gibi, ölümsüzlüğü arayan Gılgamış, tarihin ilk kenti olarak kabul edilen 550 hektara yayılan Uruk'un MÖ 3. bin yılın başlarında­ki ilk kralı, kurucusu, mimarıdır. Arkeolojik kazılarda ortaya çıkarılan kil tabletlerde, yönetici kralların, yapı üretimi faaliyeti içinde yer aldı­ğı, bir işçi gibi çalıştığı yazıtlarda görülmektedir.

Her şeyi görmüş olan ülkeme tanıtmak istiyorum, Denizleri tanımış olanı, her bir şeyi bilmiş olanı, Gilgamiş'ı her şeyi tanımış olan evrensel bilgeyi, Uzak yollardan gelmiş, yorgun ve sakin olarak, Bütün güç uğraşlarını bir stele kazıttı. Mamurlaştın İmiş, Uruk'un surlarını yaptırttı... Tunçtan yapılmış gibi duran şu bedenlere bak, Eşi olmayan iç duvarlarını seyret, Çok uzaklardan gelen şu eşiğe bir dokun, Uruk surlarına bir çık ve onu boydan boya geç Temellerini incele, tuğlalarını yokla, Gör hepsi pişmiş tuğladan mı, Temellerini yedi bilgeler oturtmamış mı? (Gılgamış Destanının ilk tableti)

Sözlü tarihin yazıya dökülen ilk söylencesi Gılgamış Destanı bir kah­ramanlık öyküsünü anlatır. Bilinen ilk destandır ve çivi yazısı ile gele­cek kuşaklara aktarılarak ölümsüzleştirilmeye çalışılmıştır. Ağızdan ağıza toplumdan topluma yayılmıştır. Konunun özünde, maceracı ki­şi, Tanrı'ya meydan okur... Anlatılan 4000 yıllık bir hikâyedir; hâlâ popülerdir; kahramanlara olan ilgiden yola çıkar. Maceralara atılan kahraman aslanlarla savaşır, tek kolu ile kahramanlıklar gösterir, aslan sürüsüne karşı galip gelir kahraman olur. Bu hikâye Ortado­ğu'da İran'dan Mısır'a kadar bilinen, anlatılan kah­ramanlık efsanesi haline gelir.

Görsel gücün keşfi.

Asur Banipal, Kuzey Irak'ta bir imparatordur. İmpa­ratorluk sarayının giriş merdivenlerini rölyeflerle süslemiştir. Başrolde kahraman olarak kendisi var­dır. Frizlerde Tanrılarla yapılan kahramanlıklar an­latılır. Tıpkı Büyük İskender'in kendisine Yunan sa­vaşçı Tanrı Aşil'i örnek alması gibi... O da kendisi­ne Gılgamış Destanı'nda da bahsedilen meçhul kahramanı örnek alır. Uruk'taki büyük sarayda friz­ler aracılığı ile aslanı yenişi anlatılır. Ninive'deki bu saray duvarları aslanı yenen kahraman kral figür­leri ile süslüdür. Çivi yazısı ile bilgiler ya da hikâye, sadece okuma yazma bilenlere açık iken, frizler aracılığı ile artık herkese görsel olarak net, yoruma yer vermeyen tarzı ile anlatılmaktadır. Bu bir an­lamda sanatın görsel gücünün keşfidir. Bu yolla yönetici, geniş halk kitlelerine ulaşmak için yeni bir yol bulmuştur.

Asur Banipal, sarayındaki rölyeflerle Elamlarla yaptığı savaşı ve gösterdikleri kahramanlıkları halkına anlatmıştır. Bahsi geçen Tiltuba Savaşı'nı kazanmış, nehir düşman askerlerinin kanları ile kı­zıla boyanmıştır; bu gö­rüntüler, sanat yolu ile hi­kâye anlatıcılığının ilk ör­neklerindendir. Rölyefler­de kahraman vardır, olay örgüsü vardır... Fakat sa­natsal anlamda, tam anla­mıyla duyguların uyandırılmasında henüz son noktaya gelinmemiştir.

Akdeniz'in kuzey sahillerinde yaşayan Yunanlılar, bu konu üzerinde düşünmüş ve görsel yolla hikâye anlatıcılığında yeni çözüm yolları bulmuşlardı. Yunanlılar, mitler, efsaneler, destanlar yaratmışlar, in­sanların özdeşleşmesini istemişlerdir. Anlatılan destanlardan en ün­lüsü, Homeros'un Odessa adlı hikâyesidir. M.Ö. 1. yüzyılda mermer heykellerin arasında gece karanlığında, meşaleler ışığında bir mağa­rada anlatılmaktaydı. Hikâyenin duygusunun izleyenlere en görkemli şekilde yaşatılması ve hatırlatılması için devasa heykeller kullanıl­mıştı. Bugün bu heykeller müzelere kaldırılmıştır. Fakat hâlâ Sperlonge Mağaraları yerindedir. Mitolojik tepeden göz figürü, bir kahra­man tarafından mızrakla öldürülür, gerilimden hemen ön­ceki an heykellerde gösterilmiştir. Kahraman ne düşü­nür, ne hisseder gerçekçi bir anlatım ile gösterilmeye çalışılmıştır. Bu görkemli, sanat olayı ve kahraman­lık öyküsü üç boyutlu sanat eserleri eşliğinde Yu­nanlılara anlatılmaktadır. Böylece söylenceler, din­leyenler üzerinde daha etkili duygusal izler bırak­mıştır. Kim bilir! Belki de bugünkü tiyatro sanatının temelleri bu yolla atılmıştır.

Roma'da bulunan Trajan Sütunu hikâye anlatıcılı­ğında -bildiğimiz- ulaşılan bir sonraki uç noktadır. İS yapılan Roma Trajan Sütunu 35 metredir. Eski Roma'da İmparator Trajan'ın, Dacialılar (Ro­manyalılar) ile yaptığı bir savaşı anlatmaktadır. Bu anıtın önemi, öncelikle kahramanlık anıtı oluşundan kaynaklanmaktadır, eski dünyanın görüntülü hikâye anlatıcılığı tekniğinin en önemli örneklerinden biridir. Trajan Sütunu, kent alanı içinde hâlâ ayaktadır ve 2000 yıldır herkesi etkilemeyi başarmıştır. Anıt halka gör­sel yolla, kazanılan zaferin hikâyesini anlatır. Anıtı, Napolyon Paris'e taşımak istemiştir. Mussolini, savaşta özel kılıflar ile koruma altına al­mıştır. Bu sütun, Trajan'ın yenilmezliğini, 23 kez sütunun etrafında dolanan çizgiler ile film şeridi gibi anlatmıştır. 59 kez görülen Trajanus (iyi), Dacian lideri Dekadanus'u (kötü) alt etmeyi başarmıştır. 250 figürün (askerlerin) her birinin duyguları ve he­yecanları yüzlerinden okunmaktadır. Sütunda bir de ağaç resmedil­miştir. Bu ağaç iki sahneyi birbirinden ayırmak için kullanılmıştır. Film montaj tekniğinde olduğu gibi... Kuş bakışı açı ile değişik planlardan gösterilmiştir. Savaş etkileyici bir şekilde halka anlatılmış, tarihi olay ölümsüzleştirilerek halka gösterilmiştir. En can alıcı özet, anıtın ku­zeybatı bombesindedir. En ilginç olaylar imparatorun dünyayı fethet­meyi istediğini, kimsenin onun yoluna çıkamayacağını, biri hariç an­latmaktadır. Ki o zaman, o biri için ölüm ve savaş kaçınılmaz olmuş­tur. İhanet, kundakçılık, ispiyon ve nihai zafer hikâyeleri resimlerle (sanat yolu ile) halka anlatılmıştır. Bu sütun kişinin hayal gücüne hük­metmiş ve olayların akılda kalıcılığını artırmayı başarmıştır. Tabii hü­kümdarın gücünü halka göstermeyi, düşmanları korkutmayı ve barışı aynı zamanda başarmıştır.

Görünenin ötesi.

Doğu Roma İmparatorluğumun merkezi olan, İstanbul Sultanahmet, Hipodrom bölgesinde İmparatoriçe'yi halkını selamlarken gösteren kare sütun, bize antik çağların hikâye anlatıcılığını yeniden hatırlat­ması açısından önemlidir. Anadolu ise kahramanlık öykülerinin anla­tıldığı anıtlarla doludur. Kütahya'ya 57 kilometre uzaklıktaki Çavdarhisar'da bulunan Aizanoi Roma Hipodromu'nda, mücadeleyi kazanan gladyatör adları, tarihleri ile birlikte sütun başlarına işlenmiştir. Tapı­naklar, zafer takları ki kazanılan bir savaşın ardından, bu savaşı hal­ka hatırlatmak ve imparatorun gücünü halkına göstermek için yapılır­lardı.

Acaba görsel hikâye anlatım tekniği; yöneticilerin halklarına ve onlar­dan sonrakilere bilgi aktarma isteğinin kökleri, en erken hangi tarihle­re uzanır? Nigel Spivey bu konunun köklerini Avustralya yerlileri üze­rinde yapılan çalışmalarda bulmuştur. 18. yy'da yapılan bir araştırma­da 4000 yıl önce Aborjinler'in resimlerindeki karalamaların gelişigü­zel, çocukça olmadığını ispatlamıştır. 20. yy'da Arhem Bolvin Spenser, Aborjinler arasında yaşamış ve onların okaliptüs ağacı liflerini bo­yadıklarını görmüştür. Resimlerde hep aynı imgelerin tekrar edildiği­ni fark etmesi ile yeni bir keşif gerçekleşmiştir. Toprak ana, şimşek adam Arhem'in, uzak geçmişle günümüz arasında kesintisiz bağ ol­duğunu fark etmesine sebep olmuştur. Aborjin resimlerinin, sıradan, gelişigüzel olmadığını bir hikâye anlattığını keşfetmiştir. Fakat tahmin edilenin aksine, bu resimler, çok büyük ve çok bildik bir hikâyeyi an­latmaktadır.

Gökkuşağı Yılanı, hikâyesi kısaca şöyledir: Öksüz bir çocuğun ekme­ği, ailesi tarafından çalınmıştır, çocuk bu haksızlık karşısında kötüruhlardan yardım istemiş ve ailesi kötü ruh tarafından cezalandırıl­mıştır. Bütün bu olay örgüsü, tek bir imge ile Gökkuşağı Yılanı ile an­latılmaktadır. Yılan şekli, burada bilinen öyküyü hatırlatan bir sembol şeklinde düşünülmüştür. Bu öykü kuşaktan kuşağa, toplumun bütün bireylerine aktarılmıştır.

1960 yılında TV sunucusu, Avustralyalı David Etinbrow kanguru avandi balığı resimlerini görmüştür. Bugünü anlamanın, bu resimlerin esrarının çözülmesinden geçtiğini keşfetmiş olacak ki sanatın köke­nini anlamak için çağdaş Aborjinler ile vakit geçirmiştir. Bir Aborjin'e sorar: "Neden resim yapıyorsun?" Aborjin sessizce, "Çok gizli" der. Aborjin kültüründe resim yapmak, ibadet etmek kadar kutsaldır. Bir Aborjin'i her an resim yaparken görebilirsiniz.

Etinbrow uzunca bir borunun, gördüğü resimlerin çoğunda bulundu­ğunu keşfedince bu borunun müzikli törenler ile ayinlerde kullanıldı­ğını öğrenir. Burada sanat yolu ile anlatılmak istenen hikâyenin, gö­ze kulağa hitap etmesi için var olan bir enstrüman olduğunu keşfeder. Araştırmaları sonucunda hikâye anlatılan törenler düzenlendiğini ve bu esnada da vücutlar boyanarak hazırlanıldığını öğrenir. Bu sayede de hikayeler nesilden nesile aktarılır... Aborjin resimleri parçalar ha­lindedir; hiçbir şey kendi başına var olamaz, vücut boyamalar, çalgı aleti, resimler, müzik, şarkı biçimler hikâyenin unsurlarıdır. Bir Aborjin'in yorumu bütün bir toplumun, bütünün parçalarıdır.

Sanat nedir? Sınırları nerede başlar ve nerede biter? Sanat politika­cıların kullandığı anlatım biçimi, baskı unsuru, yapılanların anlatıldı­ğı, sözlü tarihin kayda geçirildiği görsel anıtlar olabilirken, bazen de çok masum bir tarihi anlatmak için kullanılabilmektedir. Bazen bir kahramanı yaşatmak ki; bu içimizdeki kahraman olabilir. Yaşanmış bir kahramanlığı nesilden nesile aktarmak için de yapılabilmektedir. Bazen kendimizi, bazen de ortak çok daha büyük bir şeyi anlamak için sanata ihtiyaç duyabiliriz. Çoğu zaman ve her zaman sanat gö­ründüğünden çok başka bir şeyi anlatır...

Not: Makalenin oluşmasında, Nigel Spivey'in araştırmaları temel alınmıştır. Kaynakça:

Nigel Spivey, The World: A Journey to the Origins of Human Creativity (İngiltere: BBC Yayıncılık. 2007)

Olivier Casabonne, "Akamenid İmparatoruğu Büyük Kral ve Persler", Arkeo Atlas, sayı 6, ss 20-35, 2007.

Yücel Gürsel, "Mimarlık ve Siyaset", mimarisi, sayı 25, 59-63, 2007.

Artist modern, Kasım 2000