Yörüngeden Çıkan: Bir Başka Beriki

Hüseyin B.Alptekin,  Vasıf K. Kortun

I. Uluslararası anlayışlı sanat yapmak. Bunun karşısında yerelci/otantik gibi anlayışlar olsa da, görünürde birbirinin zıddı olan bu iki yaklaşım aslında aynı mantıktan çıkıyor. Biri, işlerin ayrı bir coğrafya üzerinden üretilmesi, diğeri çok çiğ­nenmiş geleneksel yöre arkeolojilerinin ("Anadolu Medeniyetleri") bir başka malzemeyle yeniden resmedilmesinin ötesine gitmiyor. İkisinin de takılageldiği, basit bir yeniden temsil zihniyeti. Her ikisi de kendine "yerel" olarak bakmakta ve yerelliğe karşı çıkmayı bir çeşit savunma mekanizması olarak üretmekteler. Birincisi kendi toprak mirasını bir başka kültüre karşı savunma biçiminde eşeleniyor, diğeri ise, "evrensel" kültür normları üzerinden yaptığını içi boşaltılmış yapılara işliyor.

II. Birbiriyle kapalı devre yer değiştiren evrensel-çevresel sorunsalı, esasen "biz ve öteki" söyleminin en eski ithalidir. Biz-öteki, merkez-periferi, Birinci Dünya-Üçüncü Dünya, resmi kültür-popüler kültür, yüksek sanat-alçak sanat, aklın yolu-bedenin yolu: Öbür tarafa ancak egzotik tat gözüyle bakılırken (otantik zenâat, tesadüfi ve köksüz yaratıcılık) öteki de kendini ulaşamadığı öte-benden ayrı görmek zorundalığından oraya teknolojik gıpta ile bakıyor (ulu müzeler, hi-tech sergiler, düzenli kataloglar).

Ben’in içine girmediği bir alan hakkında konuşma hakkı ve ötekinin kendi alanında konuşamama hali. Biri, bir başkasının coğrafya haritasını kuruyor, diğerinin de tek coğrafi referansı bu harita, kendi mahallesine yabancı. Akıllı uslu olan ben, ötekinden alter egosunu rahatlatıyor, öteki, aklından usundan emin ben’in lütfuna muhtaç. Ya beriki?

Anında televize-enformatik ulaşım sanki eşitlikçi bir yayın yapıyor ve bu yayının varacağı bütün reseptörler de sanki aynı yayını izliyor-dinliyor. Cismi olmadan ismi, kültür olmadan modası gelen gerçekler dünyasında yaşanırken öte yandan da kategorik anlamlandırma dizgeleri içine düştükleri paradoksun ayrımına varmadan düşünsel işlerliklerinin geçerliliğine körü körüne bağlıdır. Tarihsel sürekliliğin sonucu kurumsal­laşmış has sanat ve onu kuranlarla, etnografik öteberi çekmecelerini malzeme olarak süsleyenler.

III. Enternasyonalizm radikal mi? Bu söylemi çıkaranlar kendi geçmiş­lerinin eleştirisini başka kültürler üzerinden yapıyorlar. Kendi oluşumunu analize tâbi tutmak yerine, ilgisini öteki üzerine yönlendirmenin anlamı ne? Ben, ötekinin yerinden konuşurmuşçasına, ötekinin yerine konuşuyor.

Periferik ve marjda olan, merkezin ve yüksek olanın değerlerine eklenilmiş gibi yapılarak tartışılmaya başlandı. Bu kurumsal değerlendirme sistemi ve dil farklılığının, farklılık üretilmesinin, kültürel otelciliğin aynı düzlemde ele alınması nedir? Ticari enternasyonalizm de karışık kültürel ve dilsel çeşit­lemeyi kışkırttı. Bu vizyon; "İnsanlık Ailesi"; ülkeler, diller ve kültürlerin pazar düzeyindeki eşitliği. Kültürde yüksek ve alçağın, merkez ve periferinin eşitliğini konuşan bir ben. Öte yandan, kültürel üretim, metanın serbest dolaşımı içinde oturduğu alana ne kadar oturabilir?

Eşitlikle birlikte, eşitlik merkezin bünyesi (de) tüketiliyor. Enternasyonalist söylemin, zoraki ve artık zorunlu iyi niyetliliği, demokratik ve günah çıkartıcı bir jestle sunduğu kendi tasviri, ötekini örtmüyor. Öteki içinde örtünen, örtülen kadar, rasgelelik, kaza, istisna, anomali diye geçiştirilen bir örtülemeyen şeyler alanı da var. Sözcüsüz, gözcüsüz bu anonim ürünler, üretenler ve üretim dolaşımı ve elbette sanatın kendi seyir ve tarihine tekabül etmeyen tezahürü.

IV. Marjin ve marjinallik, merkezde olma ve merkez olma farklı. Marjin ve merkez kartografik, marjinalite ve merkezde olma ise her yerde bulunabilir. Marjinalin kendi için olan vizyonu ile merkezin marjinali görüşü arasındaki sorun nasıl çözülecek? Folklorik üretim ile marjinal üretim arasındaki farklar nasıl sıralanacak? Göçebe bir düşünceyle mi, şamanik ve lüdik bir vizyonla mı? Marjinde marjinal düşünce nasıl kurulmakta? Ben’in dikey kesitleri dışında transnasyonel katmanlar, yaylalar arasında, coğrafyası seyyar, grameri şizofren, efsanelerden hatırladıklarıyla, bugünden unuttuklarıyla var olan bir bellek, yolundan değil, yolculuğundan mesul bir hayat.

Resmi sanat, sanatsal çeşitlemeye, dikey hiyerarşik, sanatsal dağılıma coğrafi yön kavrayışıyla bakmaya çalışırken (yüksek-alçak, doğu-batı), kentsel yaşam biçimleri ve yeniden üretim mekanizması içinde ortaya çıkan merkez denilen yerlerdeki seviye-i değer yargısı yüklenmiş malzeme ve işler, medyatik sistemde kenarda köşede kalsa dahi, zaten kendi kendine akış­kanlık imkânı yaratmakta. Yaratıcılığı bireysellikle örtüştüren modern düşüncenin gözden kaçırdığı, yeniden devreye girmiş artık ve atık mal­zemeden üreyen, sanatçıları meçhul işlerin evreni.

Bir devlet var bir de metropol, ana caddeler var ve yan sokaklar. Bizi ilgi­lendiren, yörüngeye girmiş olan değil, kurumsal, resmi sanat kavramı ve pazarının ötesinde düşünmek. Marjindeki alçak sanatın, yörüngeye zaten hiç girmemiş olanın belki de heliotropik bir niteliği var, ışığa doğru uçup kendi intiharıyla evrendeki tekliğe karışıp kaybolan pervane gibi, efemer, kısa ömürlü yaşamın ve ürünün farkına varılmamış. Masal ve efsaneler dolaşımıyla süzülen, iç mitolojilerle kendini sürdüren sözel kültürü düşünürsek. Merkezin konumlandırdığı yörüngede olanlarla, yörüngeye hiç girmemişler dışında, bir de yörüngeden fırlayanlar, raydan çıkanlar var.

Bir taraftan medyatik ve enformatize yayılımın yol açtığı kültürel çeşit­lemenin oluşturduğu bir dünya devleti içinde "egemen” söylemlerin kendi düşünsel ve ideolojik eliklerini ayırma çabalarıyla ortaya çıkan, kendi dışarısında kalanları, ötekileri, başkaları, içeride ayrımına varılmayanları ayıklayıp derleme kaygısından ötürü yaşanan kimlik krizi. Diğer taraftan coğrafi ve etnik harita oynamasıyla kendi kendini kurup bozan yeni kesişme alanlarında öbekleşen alt ve yan kültürler arası geçişimle oluşan göçebe ve nihilist düşünce dolayısıyla vardığımız, varabileceğimiz başka türden kavrama ve anlamlandırma biçimleri.

Bütün bu yaşanılan kargaşada, ötekinin, kendine öteki diyene kendisi hakkında konuşma hakkı ve bu hakkın meşruluğunun kendisinin kendim kendine meşru kılma hakkı. Bir diğerini kendisine öteki kılmadan!

İdeolojilerin içine patlayarak anlamlarını yitirmeleri uluslararası pazarın genişlemesiyle aynı zamanda oldu. Hiç bir kültürel ışıltıyı kaçırmayan medyatik gücün sürekli bombardımanı her şeyi metalaştırıyor. Nesnelerin ekonomik statüsünü gözden geçirmeden, nesneden ayrılmakla başka kurumsal şebekelere düşmek çok olası. Ama varlıkları metalaşmayı reddeden, oysa ürün olarak varolan saklı bir potansiyel, manyetik alanlar, pazarı olmayan kültürler ve onların sanatsal vizyonu ortalarda bir yerlerde.

Tarih nasıl hesaplanır? Adımıza yazılan ve üstümüze örtülen sözde alternatif tarihlerin, kendilerinin içinde olmadan bizi bağladıkları ve içinden kendimizi okuduğumuz bir örgünün parçası mıyız? Kültürlerarası temas, kurumsal temsilde, iktidar ve takas alanlarında yer almıyor. Onu televiz­yondaki dünyanın hayali birlikteliğindeki güven ve düzen duygusunda buluyoruz burası kendine  yeni bir acıklı tarih, bir iktidar kuramı getirmeden çatlaklar açan, mitolojilerin birbirine karıştığı özel bir alan.

Tarih yazmaya, harita çizmeye meraklı olmasak da tarihin nasıl hesaplana­cağına dair söylenecekler var. Otonomi, ancak ve ancak yörüngeye hiç girmemisleri kale alan yörüngeden fırlayanlarla kurulur. Çünkü marjinal, ben’in egzotik metaforu değildir. O, kendi halinde oradadır, bugün burada, yarın şurada. Bunun farkında olan nihilist kavrayış onun varlık hakkını her yerde ne onu içine alıp eriterek, ne de ayrı bir özgürleştirme çabasıyla yakalar.

V. Sanat başkaldırıcıdır. Sadece endüstri toplumuna, kurulu düzene, akıl­cılığa ve kabul edilen değerlere karşı olduğundan değil, daha da derin bir yerde ayrılma ve günah işlemeyi temsil ettiği için: Duyumun başkaldırısıdır, mantıki söylemin dışına çıkmadır, hazır kültürün yadsınmasıdır, kriz yaratmadır. Bu anlamda, sanat farklılığın üretimidir. Söz konusu olan, dünyadan kaçarak bir miraja, halüsinasyona kayma, kendini kaybederek kazanma oyunu, düşünceyi yok etmek değil, değişik kapılar açmak, pati­kalara sapmak, ana yoldan uzaklaşmaktır.

Arkamıza alarak her şeyi savunabilip her şeye karşı çıkabildiğimiz post­modern kargaşa, bizi değişik türden durum tesbitlerine ve bu tesbitler kar­şısında da farklı tutum arayışlarına götürmekte. Apayrı disiplinlerin düşü­nürleri kendi alanlarını açıklamak için neden sanatı ve sanat eserlerinin yol açtığı dertleri referans olarak alırlar ki? Sanatın varlık alanı, kendini ancak bilgisel bir kavrayışla ele verip hayatı ve insanı yapıyorsa, sanatın yeni bir ontolojisini, sanatın da başka bir bilgi türü olduğunu düşünerek kurmak zorundayız.

Tartışma

Alî Akay:1 1990’lı yıllara girdiğimizde aydınlıkçı düşüncenin bize verdiği birçok değerin yok olmaya başladığını görüyoruz ki aslında "postmodern'' adını verdiğimiz yeni dönemin özelliği buradan kaynaklanmakta. "Karanlık" bir dünyaya girmekteyiz; yani, bir yerde, Rönesans'tan baroka doğru gitmekteyiz. Ve ışık rejimi, bildiğiniz gibi, dışarıdan içeri doğru değil, içeriden dışarı doğru bir yol izliyor: Artık toplumların içindeki malzemeler dışa kaçmaya başlıyor ki, bu da Vasıf'ın söylediği, kurumsal olan/kurum-dışı olan yahut dışarıdan gelen/içeriden gelen söylemine benziyor.

Söylenenler arasında dikkat çeken bir başka konu da "öteki" meselesi, "öteki" konusu ilk olarak "biz uygarlar" ve "onlar, barbarlar" yahut "biz batılılar" ve "onlar, medeniyete ulaşamamış olan doğulular" şeklinde çıkıyor. Bu, tüm 1960’lı ve 70'li yılları kavrayan Üçüncü Dünyacılık söylemini oluşturdu. 1979 İran Devrimi—yani, 1979 bir kesit yıldır—ve İran Devrimi'yle batıda ortaya çıkan terörist olaylar, bu Üçüncü Dünyacılık söy­lemine sekte vurdu. Ayrıca, Üçüncü Dünya'ya yapılan yardımların, acaba gerçekten yardıma ihtiyacı olan insanlara gidip gitmediği sorunu var. Bu noktadan itibaren, "iyi Üçüncü Dünyalılar" ve "kötü Üçüncü Dünyalılar" diye bir ayrım çıkıyor. Yani, batıya karşı demokratik bazı özverileri sunan ve sunamayan Üçüncü Dünyalılar, "öteki" dediğiniz kavram böylece parça­lanmış oluyor. Bir tane "öteki" yok, birçok "öteki" var. Ondan sonra, batının kendi içinde, "biz" dediği insanlar arasında yeni "ötekiler" oluşmaya başlıyor ki, bunlar yine 1980'li yılların ultraliberalizmi döneminde ortaya çıkan, "yeni fakirler" yahut "garantisizler" adı verilen insanların oluşturduğu topluluk.

Bunun yanında, yine sermayenin ve emeğin akışkanlığı içinde, mono­poller yani tekeller dönemini terk ettik; 1970'li yıllarda transnasyonaller, çokuluslular dönemine girdik. Transnasyonaller döneminde, sermayenin ve emeğin sirkülasyonu iyice hızlandı ve dünya pazarını etkilemeye başladı. Ve galiba 1990'lı yıllara girerken bu "Üçüncü Dünya," "batı," "biz," "ötekiler," "transnasyonal şirketler" gibi söylemler yerlerini megalopollere bırakmaya başladı. Nedir megalopoller? Yine bir merkezin olduğu, fakat artık merkezin ülkenin milli sınırlarını aşan, bu sınırlardan taşan bir şekilde oluştuğu alanlar. New York, Londra, Paris, İstanbul, Bankog, Tokyo gibi. Bunların hiçbir milli sınırı yok. Bunun yanında, Detroit, belki Alsace-Lorraine, Manchester, Diyarbakır gibi diğer, "öteki" dediğimiz insanların coğrafi olarak milli sınırların dışına taştığı bir yapılanma ortaya çıkıyor.

Türkiye'den söz edecek olursak: Gerek batıda, gerek bu akışkanlığın olduğu Türkiye'de "azınlık" ve "çoğunluk" dediklerimiz birbiriyle iletişim içine giriyorlar ve belki de Deleuze ve Guattari'nin "azınlık oluş" adını verdiği olgu şu anda gerçekten yaşanmakta. Neydi bu "azınlık oluş"?

Belirli etnik yahut cinsel azınlıkların artık kendi söylemlerini çoğunluk olarak değil, kendi azınlıklarını koruyarak saklamaları. Yani, bir kadın oluş, bir azınlık oluş, dilde de bir azınlık oluş durumunu getiriyor: Çoğunluk dilini mayınlama, o dilin içinden başka bir dil çıkarma gibi sorunlar, 1970'li yılların Fransa'sını etkisi altına aldığı gibi, Türkiye'deki dili de oldukça etkiliyor. Ve belki de son zamanlardaki tartışmalar—bunlardan bir tanesi Orhan Pamuk'un Kara Kitap'ı üzerineydi, Orhan Pamuk'un "Türkçe bilmediği" iddia edildi—bu olgunun dışa vurulmasından başka bir şey değil. Yeni düşünce ve dil, Türkçede bir arayış içinde belki de; gerek sanat dili, gerek konuştuğumuz dil.

Yine bu şema içinde şunu söylemek mümkün: Üretim, yerini tüketime bıraktığı gibi, artık şu son yıllarda tüketim de önemsizleşmeye başlıyor; ve iletişim kavramı, komünikasyon, telekomünikasyon gibi kavramlar ön plana çıkmaya başlıyor. Hipertekst dediğimiz şey, metinlerin makinede, bilgi­sayarda kendi kendine yazılması, bunun belirtisi. Yine bu son yıllarda, aydınların alanı terk ettiği, yavaş yavaş söz söylenen mekânın yeni starlara bırakıldığı dönemde ortaya çıkan, belki de Fransa’da olduğu gibi—ki bu, burada da belirginleşmekte olan bir şey—moda dünyasıyla, müzik ve sanat dünyalarıyla uğraşanların, yani malzemeyle uğraşan insanların entelektüel durumuna girmeleri. Yani, "entelektüellikle bir dezentelektüalizasyon sürecinin başlamış olması söz konusu oluyor ki, bu, sonuçta, kültürel açıdan aslında bir gerilemeyi değil, yeni bir bileşimi ortaya çıkartıyor. Ki, belki de kültürlerin arasındaki etkileşimden bugün bunu anlayabiliriz. Benim söyle­yeceklerim bu kadar.

ALPTEKİN: Şimdi, bir de, burada çok önemli olan, Deleuze ve Guattari’ nin ortaya çıkardığı nomadoloji ya da göçebebilim diyebileceğimiz bir şey var. Nomadoloji ile kapitalizm ve şizofreni konularından da söz eder misin biraz?

AKAY: Söz ettiğin konular bir sürü soru getiriyor. Kısaca hepsine değinmeye çalışacağım. Birincisi, birlik ve düzen-emniyet meselesi. Birlik neydi? Herkesin birlikte olduğu yer, yani devlet. "Birlik" deyince aklımıza devlet geliyor; tek olan, en merkezde olan, herkesi birleştiren şey. "Düzen" deyince ise, düzenin sağlanması için uğraşan insanlar, yani ordu ve polis geliyor. "Emniyet" deyince de, sigortacılık geliyor. Bu üç kavram, bir yerde, refah devletinin çıkmasını hazırlayan terimler. Sigortacılık, polis/ordu ve devlet. Nasıl hazırlandı bu refah devleti? Düzen kuruldu, birliktelik sağlandı ve orada yaşayan insanların emniyetlerinin korunması için "ötekiler" yahut "Üçüncü Dünya" denen insanların bu merkeze doğru kayması sağlandı. Bu dönemde tarihin ilgisini çeken öğeler, üçüncü öğe ve öznelerdir; işçi sınıfı, örneğin, büyük bir özne. Bu bütünlüklerin dışına çıkan, marjinde kalan birtakım özneler 1960’lı yıllara kadar göz ardı edilmişti. 1960'lı yıllarda gerek Fransada Foucault'nun ve Robert Castel'in, İngilterede Laing'in ve Cooper'ın, ltalyada Basaglia'nın yaptığı deneme ve girişimler sonucunda, "ezilenler" denen insanlar arasında sadece ve özellikle işçilerin olmadığı, fakat, bunun yanında, akli dengesi bozuk olarak bazı mekanlara kapatı­lanların yahut suç işlediği söylenerek hapishanelere kapatılanların olduğu ortaya çıktı ve bunlar tarihin yeni konuları haline geldi. Bu konular eskiden marjda kalmış konulardı.

Daha sonra tarihçiler, özellikle Foucault'nun deliliğin ve hapishane mahkûmluğunun ortaya çıkışını incelemesinden sonra batı Avrupa'nın filan yöresinin iklim tarihine kadar, şimdiye kadar hep marjda kalmış, insanların aklına gelmemiş nesneler konu olmaya başladı. Geçenlerde İstanbul’a gelen Fransız tarihçilerden biri, Jacques LeGoff ortaçağda gülme üzerinde çalışıyor.

Bu dönemde, özellikle Foucault'nun yaşadığı deneylerden yeni bir örgütlenme modeli ortaya çıktı. Bu da, adına "enformel" diyebileceğimiz, sadece belli bir konu üzerine yoğunlaşan ve o konunun yoğunlaştığı sırada bütünleşen ve bütünleştiği anda da, konunun çözülmesinden ya da çözülmeye yöneldiği andan sonra dağılan bir enformel gruplaşma, örgütlenme modeli. Yani, merkezi olmayan, şefi olmayan, yeri olmayan ve işi bitirdiği anda dağılan bir örgüt modeli. Bu modelden yola çıkarak, "marjinal" dediğimiz öznelerin bir kısmına söz hakkı verilmeye başlandı. Bu, iki şekilde yapıldı: Birincisi, tımarhanelerden haber grupları şeklinde oldu. Tımarhanelerdeki insanların sorunlarının kendileri tarafından dile getirilmesini sağlıyordu bu. İkincisi ise, hapishanelerden haber grupları. Bunlar da, aynı şekilde, hapishanelerdeki insanların kendi sorunlarını ken­dilerinin söylemesini içeren bir örgütlenme şekliydi. Anketler yapılıyordu. Anketler ziyarete gidenlere veriliyor, ziyaretçiler tarafından mahkûmlara geçiriliyor ve mahkûmların yazdıkları yine enformel bir şekilde dışarı çıkarılıp kamuoyuna yansıtılıyordu. Burada ilk olarak aydınların başkaları adına, başkaları üzerine konuşma yetkilerinin ortadan kalktığını görmüş olduk. Az önce sözünü ettiğim aydınların dağılması olgusu aslında bu deney ve tecrübelerle ortaya çıkmış oldu.

Foucault'nun bu yaklaşımları yanında, bunlara paralel olarak giden, Deleuze ve Guattari'nin şizofreni analizi, yani şizoanaliz var. Bunun anlamı şu: Bu ana kadar gerek psikoanaliz üzerine yapılan gerek ekonomistlerin kapitalizm üzerine getirdikleri yaklaşımların tamamen tersini söyleyen bir tavır ortaya çıkardılar. Dediler ki, kapitalizmle şizofreninin ortak bir yanı var. Bildiğiniz gibi, psikanaliste gidenler bunalımlı insanlar. Kapitalizmin de bunalımlı devreleri var; yükselme ve iniş devreleri. Ve bu bunalım sorunsalı içinde şunu buldular: Bu iki sistem, Marx'in ya da Freud'un söylediği gibi çelişkilerle çözülmüyor; tam tersine bu bunalım ve çelişkiler sayesinde ayakta duruyor. Yüz yıllık, belki yüz elli yıllık bir düşünce sistemini, kapitalizmin kendi çelişkileri nedeniyle son bulacağı görüşüne dayanan bu sistemi böylece tersyüz ediyorlar. 1970'li yıllarda. Anti-Oidipus adlı kitapta, iktidar olan analistin ve sistem olarak kapitalizmin bunalımlı dönemlere ve bunalımlı insanlara ihtiyaçları olduğunu ortaya çıkarıp, ancak bu bunalımlı insanlar üzerinde iktidarlarını kurabildiklerini söylüyorlar. Psikoanalizin yerini şizo­analiz alıyor, özellikle bir terim var ki, tüm bu düşünce o terim üzerine kuruluyor: Fransızca bir kelime olmasına rağmen hâlâ Fransızca lûgatlarda yer almayan deteritoriyalizasyon kelimesi, yani yersizyurdsuzlaşma. Yani, bir mekân üzerinde durâmama ve devamlı kayganlaşma, bir yerden başka bir yere doğru gitme. Ki, bu bir yerde, felsefi olarak çok çok önemli bir kavram çünkü yirminci yüzyıla damgasını vuran Heidegger'in "oturma" kavramının tam tersyüz edilmesi oluyor. Heidegger'in oturma üzerine kurulu düşün­cesinin karşısında, yersizyurdsuzlaşan, yurdu ve yeri olmayan, kaygan mekânlara giren bazı insanların ve düşüncelerin varlığını koyuyor Deleuze ve Guattari. Bu da, sonuçta, adına "göçebebilim" ya da "göçebe düşünce" denilen kavramı ortaya çıkartıyor.

Burada önemli olan, bütün bu söylemlerin yapısalcılık sonrası döneme tekabül etmesi; yani, belirli yapıların, belirli bir mekaniğin var olduğunu söyleyen bir düşünceye nazaran, bu mekaniğin işlemediği, fakat makinesel bir şekilde var olduğunun ileri sürülmesi. Demin anlattığım gibi, makineselle mekaniğin arasındaki fark, mekanikte çivileri çıkardığınızda sistemin işlemeyeceği, makinesel ise—burada olduğu gibi örneğin, ben buradan çıkıp gidersem hiçbir şeyin değişmeyeceği, bu tartışmanın devam edeceği şeklinde özetlenebilir. Halbuki bu mekanik bir şey olsaydı, burada konuşanlardan biri dışarı çıktığında bu artık işlemezdi, burada artık konuşulamazdı. Yapısalcı söylemlerin, Lyotard'ın "postmodern durum" dediği dönemle nok­talanmış olması önemli. Ve bütün bu bütüncül düşüncelerden çıkış, Aydınlıkçı düşüncenin bazı baskı organlarını ortaya çıkardığının göste­rilmesi ile eşanlamlıdır. Bütün iyi niyetine rağmen Aydınlıkçı düşüncenin sonuçta doğurduğu, hapishane gibi kapatılma mekânları oldu. Aynı şekilde, 1930'ların Almanya'sında hümanizma adına, insanlık adına ve Aydınlıkçılık adına birtakım etnik grupların, yani Yahudilerin, Auschwitz'de yaşadıkları dram, bütün bunlar Aydınlıkçı düşünceyi sorguladı. Ve öyle bir sorguladı ki, aslında "akıl" dediğimiz şeyin, yani Descartes'ın kurduğu cogito nun, ancak var olan akılsız'lığı dışlayarak var olabilen bir şey olduğunu gösterdi. Yani, aklın olması için akılsızlığın olması lâzım. Ancak akılsızlık sayesinde akıl var olabilir. Foucault'nun Deliliğin Tarihinde gösterdiği metin, Des­cartes'ın, kendi kendinin bilinmemesini sağlamak için nasıl aklını ispat­lamaya çalıştığı metin. Ondan sonra işte bu postmodern konuma gelindi.

KORTUN-. "Megalopol" dedin. Megalopolün tersi ya da dışı var mı? Çünkü mégalopole giriş yok, megalopolün sınırı yok.

AKAY: Sınırı yok.

ALPTEKİN: Metropolle megalopol zaten apayrı şeyler.

AKAY: Megalopollerin içinde farklı çevreler var. Yani, megalopolde bir megalomani de var. Büyük şehrin getirdiği büyüklük. Megalopolün başlıca özelliği bu büyüklük. Diğer özellikleri büyüklük sonucunda ortaya çıkıyor. Sosyoloji açısından tanımı kabaca bu

ALPTEKİN: Benim anladığım şu: Şehirlerin mimarisine baktığımızda, insanların şehirleri kurarken merkez meselesinden yola çıktıkları. Önce bu merkez kuruluyor ve merkeze politik, administratif güç yerleşiyor. Onun dışındaki halkada yerleşim birimleri; ve şehir böyle bir hiyerarşi doğrul­tusunda yayılıyor. Metropol bu yapıda. Örneğin, 1920'lerle 1980'lerin Paris'inden söz ediyoruz ya da 1950'lerin New York'undan. Bu dönemlerde bu şehirlerde, ne kadar kozmopolit olursa olsun bir yapılaşma var. Megalopol deyince ise, metropole başka bir değer yargısı sokuyoruz. İstanbul, meselâ, eski bir metropol. Ama aynı zamanda canlı bir iç dinamiği var; yani, çok-merkezli. Metropollerde de çokmerkezlilik var ama buradaki çokmerkezlilik, tıpkı canlı bir organizmadaki gibi karışmış. Şehrin merkezinin, örneğin, bir kilometre ötesinde çingene mahallesini düşünün. Bu mahallelerin şehrin banliyösünde olması gerekirken, periferide, hattâ periferi-dışı olması gere­kirken şehrin göbeğinde. Ve onun içinde, Taksim'de bir gece kulübünü düşünün. O kadar girift, karışık ve keşmekeş içinde ve o yüzden canlı ki bu şehir! Burada kurumsallaşmış, tarihin içinden gelme bir düzen yok. Bir keşmekeş söz konusu. Kendi kendini yaşatan, canlı hücre gibi bir şey megalopol. Lyotard bu olguya, bu karışıklığa transavangardizm diyor, yani akıncılık. Avangardlar, akıncılar. Mançurya'dan gelen akıncıları düşünün. Şuradaki Romen pazarını düşünün. İşin ilginç tarafı şu: Çağdaş kültürün, eklektisizmin sıfır derecesinde olduğu bir yer ya da durum. Raggae din­liyoruz, western filmi seyrediyoruz, akşam lokal bir cuisine yiyoruz, Tokyo'da parizyen parfümleniyoruz, Hong Kong'da retro giyiniyoruz. Buradaki hadise televize, medyatik bir şey. Bu, "postmodern bohça" diyebileceğimiz hadise tamamen medyatik, medyanın hızından ileri gelen bir şey.

Fakat burada, bizim içinde bulunduğumuz, biraz farklı. Tuhaf bir göç var. Şu anda, Joseph Bueys'un Eurasia, yani Avrasya, kavramına çok yakın bir şey yaşıyoruz. Sınırlar tuhaf bir şekilde değişmekte; ve televize ya da medyatik bir olgu değil bu. Burada bir göç var. Şurada Romenler, burada Bulgarlar, ötede Rusça konuşan Kürtler, eskiden Humeyni ajanlarının adam kaçırdığı, Polonya pazarının içindeki İran restoranı Persepolis. İlgilenen varsa, yarım saatte bir Bükreş'e otobüs kalkıyor bu şehirden. Tuhaf, çok tuhaf bir şehir İstanbul ve buradaki hadise televize ya da medyatik bir şey değil, tamamen coğrafi. Ya da Irak'tan buraya olan göçü düşünün. Bu Birinci Dünya Savaşı öncesinde de, ikinci Dünya Savaşı öncesinde de olmuştu; binlerce insan ve beyin gelmişti buraya. Beyaz Ruslar gelmişti, ikinci savaşta matematikçiler gelmişti vesaire vesaire. Yani bu, medyatik bir hadise değil. Burada, kendiliğinden tuhaf bir şey olmakta. Ve bu tuhaf bir şey—o terimlerle konuşmak isterseniz—bize bir tür postmodernizmi yaşatıyor. "Postmodernizm" neydi?

AKAY: Geleceğin öncesi.

ALPTEKİN: Yani, gelecekte bir önceliği yaşamak. Kısacası, burada çok şey oluyor ve çok şey olacak.

Çağdaş Düşünce ve Sanat, Hazırlayan: İpek Aksüğür Düben; Deniz Şengel, Plastik Sanatlar Derneği, 1991